طرحواره درمانی چیست؟ انواع طرحواره در روانشناسی

طرحواره درمانی یکی از رویکردهای نوین روانشناسی است که با بررسی الگوهای ذهنی ثابت و عمیق افراد به حل مشکلات روانی و رفتاری بسیاری کمک می‌کند. این نوع الگوهای ذهنی معمولا از دوران خردسالی مبتنی بر تجربیات ابتدایی ما در دنیا ایجاد می‌شوند.

 پس از شکل گیری طرحواره ها در هنگام بزرگسالی خود را بروز داده و احساسات، رفتار و نحوه تفکر افراد را تحت الشعاع قرار می‌دهد. طرحواره درمانی با شناسایی و ایجاد تغییر در طرحواره های ناسازگار اختلالاتی نظیر افسردگی، استرس، سوء مصرف مواد و سایر اختلالات شخصیتی را بهبود داده است.

در این مقاله به اینکه طرحواره چیست به زبان ساده، نقش طرحواره ها، انواع طرحواره ها و طریقه مقابله با طرحواره های ناسازگار به صورت تخصصی می‌پردازیم. بنابراین، برای بهره مندی از اطلاعات مفید و جذاب درباره این موضوع تا به انتهای  مقاله با ما همراه شوید.

طرحواره چیست؟ و چه نقشی در رفتار ما دارند؟

یکی از مفاهیم بسیار مهم در روانشناسی مسئله طرحواره یا schema است. این موضوع به نگرش فکری، الگوها و باور اشخاص ارتباط دارد. به زبان ساده الگوها و باورهایی که به شکل ناخودآگاه شکل گرفته‌اند نقش پررنگی روی واکنش‌های ما به مسائل مختلف، تصمیم گیری‌ها و حتی تعیین رفتارهای ما دارند.

همانطور که گفته شد هر یک از انواع طرحواره ها اغلب از تجربیات ابتدایی شروع زندگی به صورت الگو در ذهن حک می‌شده‌اند. این دسته از الگوها پس از شکل گیری در برخی مواقع به وسیله تجربیات گوناگونی که در زندگی اتفاق می‌افتند به احتمال قوی دچار تشدید یا تغییراتی می‌شوند.

تاریخچه این موضوع به دوره هزار و نهصد و نود و هشت میلادی برمی گردد جایی که جفری یانگ روانشناس آمریکایی برای اولین بار با تلفیق مفاهیم روانکاوی، نظریه‌های دلبستگی، روانشناختی و رفتاری طرحواره درمانی را ابداع کرد.

طرحواره ها در رفتار ما بیش‌تر از آنچه که فکر کنید نقش دارند. در ادامه این بخش اسامی هریک از این نقش‌ها را به شرح زیر بررسی می‌کنیم.

تصمیم گرفتن

باتوجه‌به اینکه طرحواره می‌تواند یک الگوی رفتاری باشد بنابراین، قابلیت تاثیر در تصمیم گرفتن ما برای هر یک از امور زندگی را داشته است. در واقع به شکلی ناخودآگاه Schema روی نحوه انتخاب شغل، دوستان و شریک زندگی نقش مهمی دارد. حتی گاهی طرحواره به شکل اتوماتیک سبب شده تا تنها یک گزینه مشخص شده را در اولویت تصمیم خود قرار دهیم.

واکنش های ما به مسائل گوناگون

هر طرحواره به نوبه خود می‌تواند واکنش ما نسبت به افراد و هر شرایطی را تعیین کند. گاهی حوادث، تحریکات محیطی و احساساتی رخ می‌دهند که طرحواره ها در این میان واکنش ما را در مواجهه با این مسائل رقم می‌‎زنند. به عنوان مثال طرحواره ها در نحوه مقابله با اضطراب و مشکلات زندگی تاثیر چشمگیری داشته است.

نحوه عملکرد در زمینه های متفاوت

Schema نقش بسزایی حتی در میزان راندمان افراد دارد. ممکن است Schema مسبب تضعیف کارکرد یا حتی بهبودی نتایج کارها در عرصه‌های متنوعی در طول زندگی شود.

عواطف و احساسات

طرحواره ها قدرت زیادی در شکل گیری احساسات ما از مثبت تا منفی دارند.  شاید برای شما در این باره سوال پیش آمده باشد نقش این نوع طرحواره چیست با مثال باید بگوییم که طرحواره های بی اعتمادی یا سوء استفاده را تصور کنید حال برای فرد چه اتفاقی رخ می‌دهد درست است این شخص قدرت اعتماد به دیگران را از دست داده و پشت سر هم انتظار خیانت دیدن از دیگران را دارد.

 در نهایت این فرد دیگر قادر به داشتن صمیمیت عاطفی با کسی نبوده است و مدام از دیگران فاصله می گیرد چرا که در روابط خود مشکلات زیادی داشته است.

در نتیجه، Schema (الگوی ذهنی عمده) اثر برجسته‌ای در پا گرفتن تصمیم گیر‌ی‌ها و کردار انسان ها دارد.با کنترل کردن و درک آن به خوبی می‌توان رفتارها و انتخاب‌های مطلوبی داشته باشیم و در مسیر زندگی به نحو احسنت به سمت جلو برویم.

انواع طرحواره ها

در ادامه این بخش شایع ترین انواع Schema یا طرحواره های ناسازگار اولیه را معرفی کرده ایم:

Schema رها شدگی

اغلب این نوع طرحواره در ذهن انسان‌ها از دوام بالایی برخوردار است. علت این موضوع ارتباط مستقیم آن با نقاط ضعف و تجربیات به شدت منفی است. انسان‌هایی که با طرحواره رها شدگی زندگی می‌کنند همواره احساس تنهایی، توجه به جنبه‌های منفی خود و دیگران (باورهای منفی) عدم توجه و پشتیبانی از اطرافیان خود دارند.

در واقع افراد با این طرحواره مدام در ناخودآگاه خود احساس رها شدگی و از دست دادن عزیزان خود را دارند. در صورت عدم مقابله و درمان این Schema فرد مشکلات روانی، افسردگی، استرس، وابستگی، مشکلات برقراری ارتباط و در نهایت خودکشی می‌شود.

Schema محرومیت هیجانی

مبتنی بر نتایج پژوهش‌ها با جامعه آماری گسترده همواره احساس ناکافی بودن و بی ارزشی در این طرحواره موج می‌زند. افراد مبتلا به این نوع طرحواره در زندگی شخصی خود در پی کمی توجه، عشق، پشتیبانی و سایر عواطف مثبت بوده‌اند. محرومیت ناشی از این طرحواره در بروز استرس، افسردگی و مشکل ارتباطی نقش پررنگی داشته است.

Schema ایثار

کسانی که هنگام رسیدگی به کارها و علایق شخصی خود دچار احساس عذاب و گناه می‌شوند در صورتی که حین توجه به خواسته‌های دیگران این احساس را ندارند در دسته طرحواره ایثار جای می‌گیرند. در این طرحواره فرد تمام حواس و دارایی‌های خود را بدون برنامه ریزی و در نظر داشت علایق و اولویت‌های خود فدای اطرافیان می‌کند.

Schema نقص و شرم

حس نامطلوب در قبال رفتارهای خود و احساس نقص و شرم از نشانه‌های این نوع طرحواره است. ریشه این Schema در باورهای منفی( هرگز به موفقیت دست پیدا نمی کنم)، عدم اعتماد بنفس و توهم محسوب می‌شود.

اثرات منفی این طرحواره به شکل واضحی به روابط فردی لطمه وارد می‌کند و این اتفاق سبب می‌شود تا فرد در واقعیت نیز دیگر نتواند در مسیر موفقیت قرار بگیرد. افرادی که این طرحواره را تجربه می‌کنند حس‌های ضد و نقیضی از ناتوانی و ترس آن‌ها را احاطه می‌کند.

معمولا بر مبنای نتایج مطالعات این Schema روابط نادرست به صورت وابستگی شدید بدون هیچ گونه تعادلی و تعاملات اجتماعی غیر صحیح برای افراد به وجود می‌آید.

 Schema شکست

این طرحواره به صورت مستقیم به تجربیات تلخ شکست در رسیدن به آرزوها و کارها تلویح دارد. افرادی که در این قفس گیر کرده‌اند قادر به استفاده از توانایی‌های خود نبوده‌ چرا که از پیش حس شکست تمام وجود آن‌ها را فرا گرفته است. این دسته از افراد هرگز ریسک نکرده و از هر شرایطی که در آن احتمال شکست وجود داشته باشد می ترسند.

Schema اطاعت

دوری و هراس از انتقاد به قیمت گذشتن از خواسته‌های خود شامل این طرحواره معروف به اطاعت یا پذیرش جویی است. به بیان دیگر اگر فرد به علت ترس از مجازات نیازهای دیگران را نسبت به خود ارجحیت دهد یعنی در این طرحواره  اسیر شده و در اسرع وقت باید مقابله با آن را شروع کند.

Schema انزوای اجتماعی

در این طرحواره فرد در تله انزوا از فعالیت‌های گروهی و عدم تعلق به جامعه گرفتار شده است. اغلب افراد با طرحواره انزوای اجتماعی از حضور در مراسمات و سیر فعالیت‌های دسته جمعی فاصله می‌گیرند. همچنین، در اکثر مواقع به دلیل عدم اعتماد، عدم برقراری ارتباط و ترس از رد شدن تنها زندگی می‌کنند.

Schema تنبیه

بی حوصلگی، خشم و بی طاقتی از نشانه‌های بروز این طرحواره بوده است. نگرش این افراد به این صورت است که اگر مرتکب اشتباهی شوند باید مجازات شوند و اگر دیگران اشتباهی کنند هرگز بخششی نباید در کار باشد.

Schema خویشتن داری ناکافی

عدم کنترل روی احساسات در مواجهه با شکست و بروز رفتارهای آسیب زا به خود و اطرافیان از نشانه‌های این نوع طرحواره است. همچنین، اگر فرد یک بار شکست را تجربه کند به سرعت هدف خود را کنار می گذارد.

Schema آسیب پذیری

طبق گفته کارشناسان این حوزه باور افراد این طرحواره بدین صورت است که پیوسته از مواردی نظیر به هم خوردن رابطه، ابتلا به بیماری و سایر اتفاق‌های غم انگیز ترس و واهمه زیادی دارند. فشارهای اجتماعی، عدم اطمینان به خود، انتظارات و توقعات اطرافیان، ناامیدی و ترس از انتقاد از علل اصلی سازنده این نوع طرحواره در افراد هستند. این دسته از افراد در زمان ناتوانی و ضعف نه تنها هرگز چیزی از خود بروز نمی‌دهند بلکه از خود فرد قوی به نمایش می‌گذارند.

Schema بی ارزشی

احساس بی ارزشی و مقایسه کردن ارزش‌های خود با دیگران به شکل مداوم از نشانه‌های این نوع طرحواره هستند. قرار گرفتن در برابر انتقادهای طولانی، فشار فرهنگی و اتفاق‌های نامطلوب ریشه‌های اصلی شکل گیری این طرحواره شناخته می‌شوند.

طرحواره های منفی گرایی (بدبینی) و خودشیفتگی (عدم تعادل در توجه به خود) از دیگر طرحواره هایی هستند که نیاز به توانمند سازی و روان درمانی دارند. در نتیجه با درک مفاهیم و کنترل هر یک از طرحواره ها می‌توان کیفیت زندگی و سیر موفقیت‌های شخصیتی  را تا حد زیادی افزایش داد.

طرحواره درمانی چیست و چگونه با طرحواره های ناسازگار مقابله می کند

طرحواره درمانی یا Schema Therapy رویکردی است که در آن با مداخله در طرحواره های ناسازگار آن را بهبود می‌دهند. برای رسیدن به سلامتی روان الگوهای ناخواسته رفتاری فرد را که از کودکی شکل گرفته تغییر می‌دهند. راه‌های مقابله با طرحواره های ناسازگار عبارتند از:

شناسایی Schema ناسازگار

اگر در پی مقابله با طرحواره های ناسازگار هستید در ابتدا باید به دقت طرحواره های خود را بشناسید. برای شناختن طرحواره هایی که مشکلات رفتاری و روانی ایجاد می‌کنند باید از الگوهای تفکر و رفتار تا حد زیادی آگاهی داشته باشیم. با تشخیص آن ها به سادگی می‌توان تفسیرهای مثبتی را جایگزین الگو‌های منفی در واقعیت کرد.

مداخله در تغییر الگوها

با کمک تکنیک‌های تحلیل رویا، شناخت رفتار و تمرینات ذهنی Schema Therapy بسیاری از الگو‌های ناسازگار در افکار و رفتار را می‌توان تا حد زیادی متحول کرد. هر یک از این نوع تغییرات با الگوهای مثبت و سازگار با احساسات قبلی ناسالم جایگزین می‌شوند. تشخیص این دسته از اندیشه‌های غیر صحیح به دست روانشناسان مجرب با بکارگیری سوالات و تحلیل‌های منطقی برای اثبات آن‌ها امکان پذیر است.

بهبود مهارت کنترل

با کمک Schema Therapy به تکنیک‌هایی مانند کنترل استرس، مدیریت احساسات و حتی تقویت ارتباطات موثر منجر می‌شود. با کمک این مهارت‌ها علاوه بر معالجه طرحواره های ناسازگار فرد به خوبی از پس موقعیت‌های سخت و دشوار بر می‌آید.

افزایش خود آگاهی درباره الگو های فکر و رفتار

هرچقدر بیش‌تر بتوانید مهارت‌های خود آگاهی را ارتقاء دهید بی شک برای مقابله با هر موقعیتی بهترین راه کارها را پیدا می‌کنید.

تمرینات روانشناختی و تعهد داشتن به تغییر تصویر ذهنی

مدیتاسیون، تمرین اعتماد به نفس، تصویر سازی مثبت و تمرین‌های خود شناسی از جمله مهم‌ترین تمارین روانشناختی برای کمک به برطرف کردن الگوهای ناخوشایند فکری و تقویت الگوهای صحیح هستند. هر یک از این تمرینات با تعهد به دوره درمان و پشتکار گره گشا و حلال مشکلات هستند.

در نتیجه با کمک تکنیک‌های Schema Therapy دچار افزایش اعتماد به نفس، تغییر اندیشه‌های غلط و آموزش مهارت‌های شناختی می‌تواند تا حد زیادی با طرحواره‌ها و موانع منفی مقابله کند.

هر یک از ما انسان‌ها ممکن است به دلیل سبک زندگی خود در قفس طرحواره‌های منفی زیادی اسیر شویم. اگر در زندگی طرحواره های ناسازگار از حدی بیش‌تر و درمان نشوند، عواقبی نظیر انواع بیماری‌های اختلال شخصیتی و روانشناختی را در پی دارد. متخصصان درمانگر روان با شناسایی این دسته از طرحواره‌ها حال خوب، رشد زیادی در ایجاد روابط فردی خوب و موفقیت را برای افراد رقم می‌زنند. اطلاعات کامل تر در رابطه با طرحواره درمانی را در اینجا از متخصصان روانشناسی موسسه هفتاد ببینید.